We współczesnych językach średniowiecze jest synonimem ciemnoty. Ten stereotyp jest bezmyślnie powielany. Cokolwiek jest rodem ze średniowiecza, jest głupie, niepostępowe, zacofane, ciemne.
Ale czy nie potrzeba tu chwili refleksji? Weźmy pierwszy z brzegu przykład: profesorowie i studenci Uniwersytetu Jagielońskiego wykładają i kształcą się w instytucji dokładnie rodem ze średniowiecza, więc są ... Ano właśnie. Ale przecież instytucja uniwersytetu w ogóle wywodzi się z tego ... średniowiecza. Co zatem sądzić mamy o magistrach, doktorach, profesorach .... .
Inny przykład - katedra gotycka. Czy zdrowo myślący człowiek może uznać, że finezyjna jej konstrukcja powstała w ciemnym, niedouczonym, debilowatym umyśle? A przecież ta właśnie katedra to skumulowany wyraz idei średniowiecznych.
Gdy dziś staniemy przed gotycką katedrą, lub wejdziemy doń, by podziwiać jej wnętrze, nieraz zastanawiamy się, dlaczego podczas rewolucji francuskiej z takich właśnie katedr usuwano i niszczono chrześcijańskie mozaiki, freski i rzeźby (np. te symbolizujące mądrość czy sprawiedliwość, dobroć, męstwo), co nazywano „oczyszczaniem budowli ze śladów przesądu” .. Co powodowało, że nawet po pół tysiącu lat od ich powstania symbole zdobiące gotyckie katedry z zewnątrz i z wewnątrz z taką siłą przemawiają zarówno do chrześcijan jak i ich zawziętych wrogów? Bo gotycka katedra była pomyślana jako wyraz jedności wiary i rozumu, jedności kultu i życia
Średniowiecze rozumie się współcześnie jako okres historyczny rozciągający się mniej więcej od roku 476, w którym został pozbawiony władzy ostatni cesarz zachodniorzymski, Romulus Augustulus, co oznaczało upadek tego imperium, a kończący się zdobyciem Konstantynopola przez Turków i upadkiem cesarstwa bizantyjskiego (rok 1453). Pobożni chrześcijanie żyjący w tamtej epoce, którzy stworzyli to pojęcie, wieki średnie (łac. medius aevus lub media tempora) pojmowali jako czasy między pierwszym a drugim przyjściem Chrystusa.
Jezus Chrystus to niezwykła postać historyczna. Narodzony 2000 lat temu, głosił naukę, która nie mieściła się w głowach mu współczesnych, pociągała ubogich, oburzała bogaczy, a zarazem wobec cudów, jakie jej towarzyszyły (uzdrowienia, wskrzeszenia, rozmnożenia chleba), nie pozwalała obok niej przejść obojętnie.
Wreszcie został pojmany i w ukartowanym procesie sądowym skazany na śmierć. Wyrok natychmiast wykonano, ale Chrystus zmartwychwstał. Ten fakt spowodował, że nauka Jego nie umarła wraz z Nim. Co więcej, żywe Ciało i Krew w symbolu ofiary eucharystycznej, które w dzień przed męką pozostawił swym uczniom, stały się centrum kultu Boga w Trójcy Świętej Jedynego.
Ofiarę eucharystyczną składali chrześcijanie w katakumbach w czasach prześladowań, w bazylikach starożytnego rzymskiego imperium w okresie względnej wolności, w przypominających zamki warowne kościołach romańskich w okresie walk obronnych przeciw najazdom arabskim, tureckim i tatarskim, wreszcie w strzelistych gotyckich katedrach, które wznoszono w okresie względnego spokoju.
Określenie architektura gotycka odnosi się do stylu w architekturze europejskiej okresu późnego średniowiecza, od około połowy XII do początku XVI wieku. Choć był to także okres rozwoju architektury świeckiej (mieszczańskiej i rezydencjonalnej), to za wzorcowy przykład budynku gotyckiego uważa się gotycką katedrę, Gotycka katedra nie była tworzona jedynie jako budowla. Dziś badacze są zgodni co do tego, że architekt komponował ją jako wyraz jedności wiary i rozumu, jedności kultu i życia.
Jedność ta leżała u podstaw świata idei średniowiecznych, który był osnuty wokół tzw. augustianizmu, tomizmu, franciszkanizmu i scholastyki. Choć nie ma zgody wśród uczonych co do tego, czy gotycki architekt był wyrazicielem właśnie tych prądów (jako adept ówczesnych szkół) [Erwin Panofsky], czy też wspomniane ideologie i koncepcje architektoniczne wynikały z pewnego wspólnego korzenia ideowego [krytycy Erwina Panofsky], to jedno jest pewne: w architekturze możemy znaleźć wyraźne paralele między ich światami idei.
Twórcą augustianizmu był św. Augustyn (354-430), biskup Hippony. W hierarchii bytów stawiał człowieka między zwierzętami a aniołami. Samego człowieka uważał za istotę, która zastanawia się nad swoim losem. Zdolność do refleksji i umiejscowienie między bytami wyższymi i niższymi powoduje, że człowiek ma poczucie rozdarcia między cielesnością (typową dla zwierząt) a duchowością (charakterystyczną dla aniołów). Człowiek jest też rozdarty między dobrem a złem. Wobec tego dzieje świata to historia walki dobra ze złem.
Franciszkanizm to prąd zainicjowany przez św. Franciszka z Asyżu (1182-1226), założyciela zakonu żebraczego, nazwanego później zakonem braci mniejszych franciszkanów. Wg św. Franciszka podstawą wiary jest miłość do świata i stworzenia, a wiara winna być prosta i radosna. Dosłownie rozumiał ewangeliczne nakazy miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa.
Tomizm, wywodzący się od św. Tomasza z Akwinu (1225-1274), autora Summy filozoficznej i Summy teologicznej. wprowadził rozróżnienie na wiarę, którą zajmuje się teologia, i wiedzę, której dotyczy filozofia. Uważał, że niektóre prawdy wiary przekraczają rozum, nie są jednak z nim sprzeczne. Istnienia Boga można, więc dowieść rozumowo. Św. Tomasz podawał 5 dowodów na istnienie Boga. Był racjonalistą i uważał, że wiedza pochodzi z doświadczenia. Zajmował się również ekonomią. Twierdził, że własność prywatna i nierównomierny podział dóbr są zgodne z naturą. Uznawał konieczność wymiany handlowej. Opracował pojęcie sprawiedliwej ceny. Pogłębiał analizy augustianizmu twierdząc, że człowiek wprawdzie umieszczony jest w hierarchii bytów, jednak jego sytuacja nie jest tragiczna, ponieważ zajmuje on właściwe sobie miejsce. Jednak musi realizować swoje powołanie walcząc z pokusami. Tomizm przykładał dużą wagę do zagadnień etycznych. Najwyżej cenioną cnotą była roztropność. Społeczeństwo zbudowane jest z hierarchicznie ułożonych stanów. Człowiek, kierujący się cnotą, powinien przestrzegać prawa i spełniać obowiązki właściwe dla warstwy, do której należy. Naruszanie hierarchii społecznej jest ciężkim grzechem.
Twórcami scholastyki byli Św. Albert Wielki z Kolonii (1205-1280) i św. Tomasz z Akwinu. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Składała się ona z komentowania tekstu, dyskusji i wyciągania wniosków. Scholastyka wychodziła z założenia, że dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo, przy czym metody rozumowego dowodzenia rozwijano na bazie dzieła pt. Logika autorstwa Arystotelesa. Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu. W myśleniu optowali za zupełnością wywodu, strukturalizacją (równoważnych części i systemu podczęści) oraz dowodową siłą myślenia.
Architektura gotycka w materialny sposób unaoczniała chrześcijański świat idei posługując się w znacznym stopniu symboliką i alegoriami. Katedra gotycka była przy tym wszechstronnym dziełem sztuki, łącząc architekturę, rzeźbę, oraz malarstwo (na szkle).
To, co odróżnia katedrę gotycką jako dzieło sztuki od dzieł poprzednich epok to nie tyle tematyka eschatologiczna, co forma jej przedstawienia. Scholastyka determinowała przenikanie się ołtarza i codzienności. Niebo przestawało być czymś odległym, nie było czynności, przy której się go nie czuło lub się z nim nie liczyło. To przenikanie dzieje się także w człowieku, który uświadamia sobie nierozdzielność tych dwóch płaszczyzn rzeczywistości. Katedra gotycka staje się miejscem, w którym to przenikanie się jest spotęgowane.
Architektura gotycka w zamierzeniu jej twórców miała w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i wielbić Boga, a strzelista i ogromna bryła kościoła miała budzić pragnienie wzniesienia się ku Bogu. W bryle gotyckiej dominują kierunki pionowe. Ich powtarzalność w bliskim sąsiedztwie, rozczłonkowanie bryły, delikatna dekoracja tworzą budowle ekspresyjne i lekkie.
Ponieważ celem Kościoła jest osiągnięcie doskonałości, a przez to Boga, katedra miała być miejscem łączności Boga z ludźmi. Wyposażenie kościoła nie miało charakteru dekoratywnego, lecz było instrumentarium kształcenia. Rzeźby oraz malowidła, jakimi zdobiono katedry, pełniły rolę biblii dla ubogich – opowiadały Ewangelie w obrazach. Tak powstała nowa forma prostej, radosnej pobożności – franciszkańskiego wpatrywania się w tajemnicę niebios.
Już sam plan konstrukcyjny katedry, wnoszonej (podobnie jak budowle wcześniejsze) na planie krzyża był symbolem łączności z Bogiem. Nowe rozwiązania technologiczne pozwalały zrezygnować z pewnych funkcji ścian jako elementów nośnych, otwierając nowe możliwości ich dekoratywnego projektowania, ale i wymagały precyzyjnych obliczeń konstrukcyjnych. W owym czasie uważano, że właśnie matematyka to pomost między Bogiem a ludźmi. Stąd tak dużą wagę przywiązywano do staranności wyliczeń, a także w aspekcie dekoratywnym do geometrycznej perfekcji formy.
Duchowością przesiąknięty był również proces budowy katedry. W miejscu wbicia w grunt pionowego słupa (gnomonu), z pomocą którego wytyczano plan przyszłej świątyni, w centrum podstawy budowli, umieszczano kamień fundamentalny (centralny),. Było to zarazem miejsce krzyżowania się nawy głównej z transeptem, lub w prezbiterium, w środku półkola absydy. Po wybudowaniu kościoła nad kamieniem tym lokalizowano ołtarz. Zachowane rytuały konsekracyjne mówią również o praktyce kładzenia na kamieniu fundamentalnym drewnianego krzyża. Czasami nawet znak ten na nim ryto. Wówczas kamień ten był kamieniem chrystycznym, “symbolizującym samego Chrystusa, który jest skałą, ołtarzem i zwornikiem”.
Wzniesiona katedra miała za zadanie przemawiać całą swą koncepcją do serca i umysłu, pokazywać wielkość i wspaniałość Boga, poprzez splecenie wrażenia potężnej bryły z jej nietuzinkową finezyjnością. Ważną rolę odgrywała tu przemyślana gra światła i cienia [Duby]. Światło, dochodząc przez wysokie, wąskie okna, sprawiało wrażenie, ze spływa ono prosto z nieba, a człowiek idąc przez kościół wędruje przez niebiańskie Jeruzalem. Wrażenie bliskości Boga potęgowała wielość ołtarzy, które Ofiarę Chrystusa czyniły wszechobecną. Owe liczne ołtarze, w jakie wyposażano katedry, służyły sprawowaniu Eucharystii, ale także pozwalały na osobistą kontemplację, czy nabożeństwa bractw kościelnych i społeczności stanowych, zgodnie z hierarchiczną koncepcją społeczeństwa, reprezentowaną przez tomizm, niejako pośrednio to społeczeństwo organizując, wtapiając w organiczny porządek koncepcji katedry. .
Zgodnie ze scholastyczną koncepcją hierarchicznej struktury świata, nie tylko całość, ale też każda część i podczęść katedry miała przekazywać treści kierujące myśli ku sprawom Bożym. Zaczynało się to już od zdobnictwa portalu. Umieszczone tu rzeźby przekazywały wiedzę o wydarzeniach biblijnych Starego i Nowego Testamentu, a także pouczenia w wierze.
Tak jak w Straßburgu, tak i w innych katedrach umieszczano tam statuetki proroków, scenki cudów Chrystusa, symbole Ewangelistów (byk Św. Łukasza, anioł Św. Mateusza, lew Św. Marka i orzeł Św. Jana), obrazy męczeństwa wczesnych męczenników, sporu Kaina i Abla, wyobrażenia o stworzeniu świata, historii Noego i Abrahama.
Sceny z portali opowiadają o Bożym Narodzeniu, młodości Chrystusa i Jego męce. Wreszcie nie może zabraknąć sceny Sądu Ostatecznego, na którym Chrystus jest sędzią nad całym światem Warto zwrócić przy okazji tej ostatniej sceny na panujący tu trójszeregowy porządek – na najwyższym poziomie Chrystus zasiadający na tronie, obok niego Maria i Apostoł Jan, oraz aniołowie trzymający symbole Męki Chrystusa. Podkreślanie związku męki z sadem nad grzechami jest odbiciem ducha franciszkańskiego epoki.
Obok wydarzeń historycznych, rzeźby opowiadają nam także nauki teologiczne w scenach alegorycznych. Oto widzimy Chrystusa z mądrymi pannami, a poniżej nich władcę tego świata (szatana) z pannami głupimi. Szatan jest tu przedstawiony jako udający piękno i wspaniałość. Ale spojrzenie na jego plecy ujawnia całą plugawość i podstęp, wyrażany przez wijące się w jego wnętrzu żmije. Tu i wielu inny7ch miejscach znajdziemy tomistyczne podkreślanie związku między wiarą a rozumem, mądrością
Nie tylko święci, ale także sam Kościół ma swój symbol – kobieta w koronie, z krzyżem w ręku, w pozie zwycięstwa. Postacie kobiece wykorzystywano w innych przenośniach alegorycznych: wyobrażeniach cnót (wiary, nadziei, miłości, dobroci, sprawiedliwości, męstwa, mądrości) oraz przeciwstawnych im wad (głupoty itd.). Każda z tych cech mogła być zidentyfikowana na podstawie trzymanego symbolu (np. sprawiedliwość – waga). Te grupy alegorii ukazywały augustiańską myśl o rozdarciu człowieka między dobrem a złem.
Wnetrze katedry także wypełnione jest treścią. Czuje się obcowanie Świętych lśniących jak szlachetne kamienie w barwnych szybkach wysokich okien. Przechodzące przez nich światło, jakby przez nich przenikające oświetla wnętrze katedry. Postacie na malowidłach szkła okiennego są ułożone w sposób zaplanowany, porządek odzwierciedla sposób myślenia autora i rangę postaci..
Barwne światło przenikające do wnętrza przez wysokie witraże stwarza wrażenie uduchowienia a powtarzające się we wnętrzu wertykalne linie i znaczna odległość do sklepienia kieruje wzrok ku górze.
Pod gotyckimi łukami człowiek się prostuje, prostuje swe plecy i swe sumienie.
Długie, wysokie nawy kierują wzrok na ołtarz,
który podobnie jak portal na zewnątrz przekazuje w obrazach historię zbawienia. Ale historia zbawienia nie składa się z samych scen z aniołami czy modlitwami. To sceny ze zwykłego ludzkiego życia. Tu kult i życie ukazane są jako nierozłączna jedność.
Z powodu dużych rozmiarów kościoła pojawiły się ambony umieszczane na środku kościoła wysoko dla lepszej słyszalności. Zwykle zdobiono je motywami z Ewangelii i rzeźbami bądź symbolami Ewangelistów.
Mając przed oczyma impresje katedr oraz przywołując w pamięci główne nurty myślowe średniowiecza nietrudno dostrzec ich ideową zbieżność. Idee scholastyki odzwierciedla niewątpliwie inżyniera projektanta – z jednej strony precyzyjne obliczenia matematyczne, z drugiej przywiązanie do geometrycznych form, kompozycyjny układ z jasną relacją całość-część oraz przemyślany semantycznie układ rzeź i malowideł okiennych.. Rzucające się w oczy w gotyckiej architekturze jest tworzenie całościowej uporządkowanej kompozycji, na wzór dzieł scholastycznych, jak np. Summa teologiczna Tomasza z Akwinu, wiodąc krok po kroku od jednej prezentacji do drugiej, w sposób uporządkowany logicznie. Tak była strukturalizowana bryła katedry. Tak samo były skomponowane portale, tak samo ołtarze. Franciszkanizm wywarł swe piętno wymogami jasnej i prostej dla przeciętnego odbiorcy ekspresji myśli teologicznej, przekazywanej przez całą kompozycję katedry jak i jej detale. Wpłynął także na popularyzację kultu Bożego Narodzenia,
jak również na sposób prezentowania Chrystusa-Władcy Wszechświata – przez podkreślenie znaczenia jego męki. Do charakterystycznej dla augustianizmu myśli o wewnętrznym rozdarciu człowieka nawiązują alegorie panien mądrych i głupich, cnót i wad. Ale dominacja tych pierwszych nad drugimi w układzie przestrzennym symbolizuje tomistyczną tezę o szansie człowieka na przezwyciężenie zła. Wszechobecna pochwała mądrości to niewątpliwie także pokłosie myśli tomistycznej.
Podsumowując możemy stwierdzić, że
Czy nadal pasuje skojarzenie średniowiecze-ciemnota? A może jerst dokładnie odwrotnie?
Ela