Publikujemy za uprzejmą zgoda Autora
Wstęp * 1. Dlaczego szkolne programy profilaktyczne są nadal mało skuteczne? * 2. Ewolucja programów profilaktycznych. * 3. Nowe trendy w profilaktyce. * 4. Podstawy integralnego modelu profilaktyki problematycznych zachowań i uzależnień. * 5. Podstawa programowa integralnego modelu profilaktyki. * 6. Integralna profilaktyka uzależnień w praktyce. * 6.1. Uczyć realistycznie myśleć. * 6.2. Uczyć dojrzale kochać. * Zakończenie
W oparciu o wyżej przedstawione założenia oraz aspekty weryfikujące można wskazać podstawowe elementy treściowe, które powinien zawierać program profilaktyki, pragnący spełniać kryteria integralności. Poniżej przedstawiam autorską propozycję w tym względzie, która nosi tytuł: „Uczę się żyć i kochać”. Proponowane tutaj podstawy programowe są adresowane do uczniów szkół gimnazjalnych oraz liceów.[53] Zadaniem poszczególnych realizatorów jest opracowanie szczegółowych konspektów zajęć, dostosowanych do konkretnej grupy uczniów i ich specyficznej sytuacji. A oto wykaz grup tematycznych i najważniejszych elementów treściowych, które obejmuje proponowany przeze mnie program.
- żyję, bo zostałem pokochany
- potrafię myśleć
- potrafię kochać
- potrafię decydować
- pragnę odkryć sens mojego życia
- pragnę kochać i być kochanym
- pragnę zrozumieć siebie i innych
- pragnę być wolnym i radosnym
- pragnę znaleźć moje miejsce w rodzinie i społeczeństwie
- jak dbam o moje zdrowie fizyczne?
- jak dbam o mój rozwój w sferze płciowej i seksualnej[56]
- jak dbam o mój rozwój i zdrowie psychiczne?
- jak dbam o moją wrażliwość moralną?
- Jak dbam o moją dojrzałość duchową?
- uczę się rozumieć samego siebie
- uczę się kochać samego siebie
- uczę się stawiać sobie wymagania
- uczę się rozumieć innych [59]
- uczę się kochać innych
- poznaję kolejność więzi w kontakcie z drugą płcią
- uczę się porozumiewać z innymi[60]
- uczę się mówić „nie” wobec szkodliwych nacisków[61]
- uczę się odpowiedzialności za moją postawę wobec innych
- uczę się rozwiązywać trudności w kontaktach z innymi
- uczę się bronić przed tymi, którzy mogą mnie skrzywdzić[62]
- uczę się rozumieć miłość, którą Bóg mnie kocha
- uczę się rozumieć mądrość, której Bóg mnie uczy
- uczę się spotykać z Bogiem
- uczę się ufać Bogu
- jak dbam o moją wolność w sferze cielesnej?
- jak dbam o moją wolność w sferze seksualnej?
- Jak dbam o moją wolność w sferze myślenia i emocji?
- jak dbam o moją wolność od nałogów i uzależnień chemicznych?[64]
Pomocą w opracowaniu szczegółowych konspektów zajęć realizatorzy mogą posłużyć się wcześniejszymi publikacjami autora niniejszego tekstu[65]. Opracowując poszczególne jednostki tematyczne, trzeba koniecznie uwzględniać wspomnianą już wcześniej zasadę pedagogiczną, która głosi, że wychowanek ma tendencję do kierowania się podobną mentalnością i filozofią życia we wszystkich sferach swego postępowania oraz we wszystkich swoich relacjach międzyosobowych. Z tego powodu realizacja każdej jednostki tematycznej powinna posiadać ten sam główny cel: konsekwentne uczenie wychowanka zasady realizmu (w miejsce subiektywizmu), kierowania się tym, co wartościowsze (w miejsce szukania doraźnej przyjemności), stawiania sobie wymagań (w miejsce filozofii łatwego szczęścia) oraz abstynencji od wszystkiego, co szkodzi w wieku rozwojowym (w miejsce redukowania jedynie strat czy wybiórczego promowania abstynencji (np. od nikotyny, alkoholu i narkotyków, ale już nie od współżycia przedmałżeńskiego, antykoncepcji czy pornografii).
Większość zagadnień i zadań wychowawczych, które są proponowane w ramach proponowanych tutaj podstaw programowych integralnego modelu profilaktyki uzależnień powinna znaleźć się w solidnie opracowanym szkolnym programie wychowania. Zatem nie wszystkie jednostki dydaktyczne programu musi osobiście realizować profilaktyk uzależnień. Większość tych jednostek ma charakter ścieżki międzyprzedmiotowej, która powinna być realizowana w ramach lekcji wychowawczych, w czasie zajęć z języka polskiego, historii, biologii, przygotowania do życia w rodzinie, a także w ramach różnych zajęć fakultatywnych oraz pozalekcyjnych. Jednak odpowiedzialny profilaktyk powinien zdawać sobie sprawę z tego, że wszystkie wymienione wyżej jednostki tematyczne powinny być zrealizowane oraz powinien weryfikować sposób realizacji tych jednostek dydaktycznych i wychowawczych, które podejmują inni wychowawcy. Ponadto profilaktyk powinien pozostawać w stałym kontakcie z rodzicami swoich uczniów, aby ich merytorycznie przygotowywać oraz pozytywnie motywować do podejmowania tych zadań wychowawczych i jednostek tematycznych, które nie sposób zrealizować w szkole i które należą do istoty wychowania w rodzinie.
Gdy chodzi o metody realizacji proponowanych tutaj podstaw programowych, to powinny być one dostosowane do wieku i możliwości danej grupy wychowanków, a także do specyfiki i tematu danej jednostki dydaktycznej. Powinny to być ponadto metody zróżnicowane, w dużym stopniu uwzględniające szeroki repertuar metod aktywizujących oraz tych metod, które ułatwiają kształtowanie dojrzałych postaw, a nie tylko formowanie merytorycznie prawdziwych przekonań.
[53] Propozycje programowe dla nauczycieli, rodziców oraz środowisk lokalnych będą przedmiotem oddzielnego opracowania. Podstawowe wskazania w tym względzie zob. M. Dziewiecki, Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Kielce 2000, s. 163-174.
[54] Por. M. Dziewiecki, Jak wygrać życie? Instrukcja obsługi, Częstochowa 2002.
[55] Por. M. Dziewiecki, Wychowanie w dobie ponowoczesności, Częstochowa 2002, s. 77-164.
[56] Por. M. Dziewiecki, Cielesność, płciowość, seksualność, Kielce 2000.
[57] Por. M. Dziewiecki, Miłość pozostaje, Częstochowa 2001, s. 131-148.
[58] Por. tamże, s.149-178.
[59] Dwa typowe błędy, jakie grożą w kontakcie z drugim człowiekiem to przekonanie, że człowieka można zrozumieć jedynie z zewnątrz (przykładem jest tu psychoanaliza S. Freuda) lub jedynie od wewnątrz (przykładem jest tu psychologia humanistyczna w wersji C. Rogersa). Tymczasem adekwatne rozumienie drugiego człowieka wymaga zarówno empatycznego wczucia się w jego subiektywne sposoby przezywania siebie i świata jak również precyzyjnego określenia obiektywnej prawdy o jego zachowaniach oraz o sytuacji, w której się znajduje (por. M. Dziewiecki, Wychowanie w dobie ponowoczesności, Kielce 2002, s. 173-184).
[60] Por. F. Schultz von Thun, Sztuka rozmawiania, WAM, Kraków 2001; M. Davis, Empatia, Gdańsk 2001; M. Dziewiecki, Psychologia porozumiewania się, Kielce 2000.
[61] Większość autorów ogranicza asertywne mówienie „nie” do umiejętności szczerego i stanowczego sprzeciwiania się w obliczu negatywnych nacisków ze strony osób trzecich (por. R. Alberti, M. Emmons, Asertywność, Gdańsk 2002). Tymczasem niezwykle ważną rzeczą w profilaktyce jest uczenie wychowanków asertywnego mówienia „nie” samemu sobie w obliczu własnych słabości czy problematycznych zachowań.
[62] Por. M. Dziewiecki, Miłość przemienia, Częstochowa 2002, s. 102-179.
[63] Por. M. Dziewiecki, Miłość pozostaje, Częstochowa 2001, s. 99-130.
[64] Por. M. Dziewiecki, Uzależnienia a podejmowanie decyzji, w: Zeszyty Formacji Duchowej, nr 20 (2002), Kraków, s. 90-99.
[65] Chodzi tu zwłaszcza o następujące publikacje: Cielesność, płciowość, seksualność, Kielce 2000; Jak wygrać życie?, Częstochowa 2002; Kształtowanie postaw, Radom 1997; Miłość pozostaje, Częstochowa 2001; Miłość przemienia. Częstochowa 2002; Nowe przesłanie nadziei, Warszawa 2000; Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Kielce 2000; Odpowiedzialna pomoc wychowawcza, Radom 1999; Psychologia porozumiewania się, Kielce 2000; Wychowanie w dobie ponowoczesności, Kielce 2002.